Τετάρτη 24 Απριλίου 2013

Η Άννα, η Χρυσόστομη Πασών των Ρωσιών έγραψε η Μαρίνα Τσβετάγιεβα για την Αχμάτοβα, την ποιήτρια που λατρεύτηκε ως μούσα και έζησε ως μάρτυρας...




Η Άννα, η Χρυσόστομη Πασών των Ρωσιών έγραψε η Μαρίνα Τσβετάγιεβα για την Αχμάτοβα, την ποιήτρια που λατρεύτηκε ως μούσα και έζησε ως μάρτυρας...

Διάβαζα ένα αφιέρωμα της εξαίρετης Σόνια Ιλίνσκαγια - Αλεξανδροπούλου για το «Ρέκβιεμ» της Ρωσίδας ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα, το οποίο είχε γραφτεί για τη μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου. Και γράφει ότι ο Αλεξάνδρου έλεγε το εξής ανατριχιαστικό: «Τα ποιήματα ξαναγράφονται. Δεν μεταφράζονται»

Αυτή η «γοητευτική αυθαιρεσία» του μεταφραστή, ακόμα κι αν πρόκειται για μεταφραστές - δημιουργούς, όπως ο Άρης Αλεξάνδρου, με σοκάρει. Τότε κατανοώ γιατί ο Ρίλκε έμαθε ρωσικά για να διαβάζει τους αγαπημένους του ποιητές στο πρωτότυπο και γιατί η Τσβετάγιεβα και ο Παστερνάκ έμαθαν γερμανικά για να διαβάζουν Ρίλκε.

Η Σόνια Ιλίνσκαγια, που έχει και μια βιωματική σχέση με το Ρέκβιεμ της Αχμάτοβα, εφ' όσον το «γνώρισε» σε έκδοση «Σαμιζντάτ» (δακτυλόγραφα αντίτυπα που κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι), προτείνει μια χρήσιμη συγκριτική θεώρηση της μετάφρασης του Αλεξάνδρου και της λιγότερο γνωστής μετάφρασής του από την Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ, η οποία είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Ποίηση».

Και συνεχίζει η Σόνια Ιλίνσκαγια...

«Και οι δύο μεταφραστές διαισθάνονται και αναγνωρίζουν τις αναπόφευκτες ατέλειες της δουλειάς τους. Περισσότερο αναλυτική είναι σε αυτό το σημείο η Αγγελάκη - Ρουκ που, όπως λέει η ίδια, μεταφράζοντας την Αχμάτοβα, και τη ρωσική ποίηση γενικότερα, παραβιάζει τον δικό της στέρεο, κατά τα άλλα, κανόνα ποτέ να «μη μεταφράζει ρίμα με ρίμα». Οι λόγοι που της επιβάλλουν να την κρατήσει για τα ρωσικά κείμενα (το ίδιο μάλλον ισχύει και για τον Αλεξάνδρου) συνδέονται με τον σημαντικό ρόλο που παίζει η ρίμα στο εκφραστικό σύστημα της ρωσικής ποίησης. Η επιδίωξη όσο γίνεται μεγαλύτερης και πλήρους αντιστοιχίας μετάφρασης και πρωτοτύπου ασφαλώς είναι και θα παραμένει το ποθητό ζητούμενο, προκύπτουν ωστόσο κάποια σοβαρά ερωτήματα. Θα περιοριστώ σε δύο:

1. Όταν η ρίμα της απόδοσης απέχει, κάποτε σημαντικά, από τη λαμπρή τελειότητα του πρωτοτύπου, τι εντύπωση θα αποκομίσει ένας αναγνώστης που διαθέτει μόνο την απόδοση;

2. Πώς θα του φανεί η χαλάρωση του ποιητικού λόγου που προέρχεται από τα αναγκαστικά παραγεμίσματα στίχων; Πρέπει μάλλον κι αυτή να την αποδώσει στη στάθμη του πρωτοτύπου. Ο αναγνώστης δε που μπορεί να συγκρίνει πρωτότυπο και μετάφραση, θα παρατηρήσει πως χάρη της ρίμας καμιά φορά θυσιάζεται η χαρισματική ευστοχία και η ευρηματικότητα της πρωτότυπης έκφρασης. Κάποτε για τον ίδιο λόγο ο μεταφραστής οδηγείται και σε ανεπιθύμητες νοηματικές αποκλίσεις.

Θα δώσω παραδείγματα από την ομοιοκατάληκτη μετάφραση του πρώτου τετράστιχου του τέταρτου ποιήματος ξεκινώντας με μια τρίτη μετάφραση:

4.
Ποιος να το 'ξερε, κορίτσι τρελό,
Πειραχτήρι απ' όλους χαϊδεμένο,
Ερωτιάρα του Τσάρσκογιε Σελό*,
Τι σου φύλαγε το πεπρωμένο.

Αλεξάνδρου:
4.
Ποιος να στο 'λεγε τότε που οι φίλοι σου
φιλενάδα τους σ' έλεγαν κ' έτοιμο το 'χες το σκώμμα
κι αμαρτάνοντας πρόσφερες τ' άλικα χείλη σου,
στη ζωή σου να πάθεις τι σου 'μελλε ακόμα.

Αγγελάκη - Ρουκ:
4.
Να σου 'δειχνε κανείς εσένα, που 'σουν όλο χωρατό
Και σε λατρεύαν όλοι οι φίλοι σου εκεί
Χαρούμενη αμαρτωλή, στου Πούσκιν το χωριό
Τι θα συμβεί μες στη ζωή...

Και στις δύο κρινόμενες μεταφράσεις ο ποιητικός λόγος από επιγραμματικός γίνεται επεξηγηματικός, και ο τρίτος στίχος στον Αλεξάνδρου δίνει μια νοηματικά παρατραβηγμένη εικόνα.

Θα κλείσω με το μότο. Πέρα από φανερές ατέλειες στην απόδοση της ομοιοκαταληξίας, υπάρχει κι εδώ μια εξασθένηση της επιγραμματικότητας, ιδιαίτερα απαραίτητης για το μότο, καθώς και η κοινή απόκλιση από τη συνειδητή λύση που έδωσε και το είχε σχολιάσει ειδικά η Αχμάτοβα:... ήμουν με το λαό μου τότε / εκεί που, αλίμονο, ήταν ο λαός μου. Το σημαντικό «αλίμονο» και στις δύο μεταφράσεις θυσιάστηκε στη ρίμα.

Αλεξάνδρου: Όχι, δεν ζήτησα τον ξένον ουρανό, / ούτε φτερούγας ξένης προστασία - / είμουν με τον λαό μου τότε εδώ / όπου ο λαός μου ζούσε μες στη δυστυχία.

Αγγελάκη - Ρουκ: Όχι, δεν μ' έκρυψε κανένας ξένος ουρανός / Κάτω από ξένη φτερούγα δεν βρήκα προστασία / Ήμουνα τότε εκεί που ήταν ο δικός μας ο λαός / Εκεί που ο λαός μας ήταν μες στη δυστυχία.»

Προσθέτω για σύγκριση την ίδια μετάφραση του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη από το Ρέκβιεμ της Αχμάτοβα των εκδόσεων Αρμός που έχω:

4.
Ποιος να το φανταζότανε τότε που χαρωπή
Των φίλων όλων η λατρεμένη
Του Τσάρσκογιε Σελό χαρούμενη αμαρτωλή
Στη ζωή σου τι θα συμβεί.

* Θερινά ανάκτορα των Τσάρων

Από τις μεταφράσεις τέσσερις μεταφράσεις του τετράστιχου από το ποίημα 4 του Ρέκβιεμ, μου αρέσει η πρώτη της Ιλίνσκαγια και μετά του Τριανταφυλλίδη.

Μια μαρτυρία συγκλονιστική είναι αυτή της Τσουκόφσκαγια, στενής φίλης της Αχμάτοβα που έζησε δίπλα της όλη την περίοδο της αναγκαστικής σιωπής της στα δύσκολα χρόνια που η ποίησή της ήταν απαγορευμένη και που σημαδεύτηκαν από την εκτέλεση του πρώτου άντρα της, ποιητή Ν. Γκουμιλιόφ το 1921, τη σύλληψη το 1935 του γιου τους Λεβ και του τρίτου άντρα της Ν. Πούνιν (που εκείνη την πρώτη φορά αφέθηκαν ελεύθεροι έπειτα από ένα γράμμα της Αχμάτοβα στον Στάλιν), τη δεύτερη σύλληψη του Λεβ το 1938 και τη δραματική αναμονή έξω από τις φυλακές όπως την αναπλάθει στο Ρέκβιεμ.

Στις Σημειώσεις λοιπόν για την Άννα Αχμάτοβα, αυτή η στενή της φίλη η πεζογράφος Λύδια Τσουκόφσκαγια, απεικονίζει τη σιωπηλή ιεροτελεστία: η Αχμάτοβα γράφει σε ένα χαρτί το ποίημα, η Τσουκόφσκαγια το διαβάζει ώσπου να το αποστηθίσει κι έπειτα η ποιήτρια ανάβει ένα σπίρτο και καίει το χαρτί...

Δεν υπάρχουν σχόλια: